Διαχειριση του πενθουσ ΑΠΟ τη σχολικη κοινοτητα
Θέμα συζήτησης: Διαχείριση πένθους από τη σχολική κοινότητα
Άξονες: Πένθος, Τέμπη, Ρόλος εκπαιδευτικού
Πραγματοποιήθηκε η δεύτερη διαδικτυακή συνάντηση της εθελοντικής πρωτοβουλίας υποστήριξης εκπαιδευτικών και σχολείων (www.alteredu.gr) στις 18-3-2023 με αφορμή το δυστύχημα στα Τέμπη και με θέμα: «Διαχείριση του πένθους από τη σχολική κοινότητα». Στη συνάντηση συμετείχαν εκπαιδευτικοί «εν ενεργεία», ψυχολόγοι και η ομάδα του alteredu.
Σκοπός της συνάντησης ήταν να αναδειχθούν τα ερωτήματα, τα διλήμματα και οι δράσεις που πραγματοποιούνται στη σχολική κοινότητα όταν υπάρξει πένθος/ απώλεια/ τραύμα στο επίπεδο της σχολικής μονάδας (θάνατος μαθητή, εκπαιδευτικού, γονέα) ή σε ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο (δυστύχημα στα Τέμπη). Απώτερος στόχος ήταν η ανάδειξη των αναγκών των μελών της σχολικής κοινότητας, όπως και καλών πρακτικών σε περιόδους πένθους/ απώλειας/τραύματος.
Στην αρχή της συζήτησης παρουσιάστηκαν τα πέντε (5) στάδια του πένθους τα οποία είναι:
- Άρνηση: Αποκλείεται δεν μπορεί να συμβαίνει κάτι τέτοιο…(άρνηση της πραγματικότητας και απομόνωση)
- Θυμός: Είναι άδικο γιατί σε εμένα; Δεν υπάρχει Θεός…
- Διαπραγμάτευση: Αν είχα κάνει …. Ίσως να μην είχε συμβεί το κακό
- Κατάθλιψη: Είμαι τόσο λυπημένος, γιατί να προσπαθήσω να κάνω οτιδήποτε;
- Αποδοχή: Εντάξει πονάει… αλλά η ζωή συνεχίζεται (Kubler- Ross E., 2019)
Οι τρόποι που τα διάφορα σχολεία αντιμετώπισαν το δυστύχημα στα Τέμπη ή την απώλεια κάποιου μέλους της σχολικής κοινότητας ποικίλει ανάλογα με:
• το γεγονός και την εγγύτητα που έχει η σχολική κοινότητα με αυτό(π.χ .μαθητής ή αποφοιτος νεκρός στα Τέμπη)
• τα χαρακτηριστικά της κοινότητας του κάθε σχολείου,
• την ηλικία των μαθητών, (π.χ. οι μαθητές του Εσπερινού ΕΠΑΛ Αγίων Αναργύρων ταυτίστηκαν με τους γονείς των νεκρών φοιτητών στα Τέμπη),
• τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ίδιου του μαθητή και τη γενικότερη συναισθηματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται κατά τη φάση που συμβαίνει το γεγονός,
• τη στάση των εκπαιδευτικών (π.χ. συζητούν το θέμα στην τάξη ή «δεν το αντέχουν»),
• την ύπαρξη ή όχι ψυχολόγου στη σχολική μονάδα.
Τα κυρίαρχα συναισθήματα μετά το δυστύχημα στα Τέμπη ήταν οργή και πόνος, βουβό πένθος και βαριά ατμόσφαιρα στο σχολείο, έλλειμα εμπιστοσύνης και αίσθηση ότι «όλοι ψεύδονται», θυμός και σε κάποιες περιπτώσεις ενοχή (γιατί δεν μπορούσαν να συμμετάσχουν στις εκδηλώσεις πένθους λόγω της εντατικής εργασίας τους ως τελειόφοιτοι της Γ τάξης των ΓΕΛ και ΕΠΑΛ ή για «την ευθύνη που ίσως έχουμε όλοι»). Εκφράστηκε επίσης απογοήτευση για την ύπαρξη θεσμικής διάλυσης που οδήγησε στην απώλεια ανθρώπινων ζωών. «Ολοι αισθάνθηκαν ότι θα μπορούσαν να βρίσκονται σε αυτό το τραίνο». Οι εκπαιδευτικοί επισήμαναν ότι υπήρξε μεγάλη ευαισθητοποίηση των παιδιών, μεγάλη μαζικότητα στις εκδηλώσεις πένθους, υπευθυνότητα και σεβασμός.
Οι δράσεις που έγιναν στα διαφορετικά σχολεία με αφορμή το δυστύχημα των Τεμπών ήταν:
• «συζήτηση στην τάξη» για το τραγικό συμβάν, τα αίτια του κ.λ.π.,
• ενός λεπτού σιγή,
• ψήφισμα/κείμενο του 15μελούς και ενημέρωση των μαθητών κάθε τμήματος από το 15μελές,
• αποχή από τα μαθήματα ή κατάληψη του σχολείου και συμμετοχή στις πορείες διαμαρτυρίας,
• σχηματισμός με τις τσάντες ή με τα σώματά τους λέξεων ή φράσεων που εξέφραζαν την οργή κα τον πόνο τους,
• συμμετοχή σε συναυλία από μαθητές των μουσικών σχολείων στη μνήμη των νεκρών,
• πρόσκληση του φοιτητή Α. Αλικανιώτη που βοήθησε στην διάσωση ανθρώπων και τυχαίνει να είναι αδελφός μαθήτριας του σχολείου, με σκοπό τη βράβευσή του από τη σχολική κοινότητα.
Στις περιπτώσεις απώλειας μελών της σχολικής κοινότητας αναφέρθηκαν περιστατικά όπως θάνατοι γονέων, μαθητών αλλά και εκπαιδευτικών. Οι δράσεις που πραγματοποιήθηκαν ήταν:
• «ο τοίχος των μαθητων στο προαύλιο του σχολείου» όπoυ οι μαθητές ζωγράφισαν graffiti ή άφησαν σημειώματα, λουλούδια ή κεριά (απώλεια μαθήτριας του σχολείου και αποφοίτου),
• μέλη της σχολικής κοινότητας συμμετείχαν στις εξόδιους ακολουθίες ή και στα μνημόσυνα, επικοινώνησαν με την οικογένεια του εκλιπόντος για την παροχή στήριξης κ.λ.π.,
• κατάθεση χρημάτων στην μνήμη του εκλιπόντος σε φιλανθρωπικό ίδρυμα,
• οικονομική ενίσχυση τηςοικογένειας του εκλιπόντος στην περίπτωση που υπήρχαν οικονομικά προβλήματα,
• συντροφιά στο διάλειμμα και συμπαράσταση από τους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς σε μαθητές που είχαν απωλέσει τον γονέα τους.
Σε όλες τις περιπτώσεις ήταν σημαντική η ειλικρινής συμπαράσταση στους μαθητές, τους εκπαιδευτικούς ή και στις οικογένειες από τα μέλη της σχολικής κοινότητας. Από περιστατικά που αναφέρθηκαν αποδείχθηκε ότι αυτή η ειλικρινής συμπαράσταση σε μαθητή που βιώνει πένθος μπορεί να καθορίσει θετικά την περαιτέρω πορεία του στο σχολείο. Ωστόσο δεν είναι αρκετή η συναισθηματική συμπαράσταση από τους εκπαιδευτικούς. Στη συζήτηση εκφράστηκε η αγωνία των εκπαιδευτικών να χειριστούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο το πένθος στο σχολείο, εφόσον μάλιστα δεν υπάρχει πρωτόκολλο αντιμετώπισης τέτοιων συμβάντων και αναγκάζεται ο εκπαιδευτικός να αυτοσχεδιάζει βάσει των γνώσεων και των βιωμάτων του.
Απαιτείται η υποστήριξη και καθοδήγηση του σχολείου από εξειδικευμένους επαγγελματίες, ψυχολόγους ή συλλογικές δομές που θα βοηθήσουν να αντιμετωπιστεί βήμα – βήμα και με προσοχή η κρίση στο σχολείο. Όπως αναλύθηκε με βάση συγκεκριμένο περιστατικό αυτοχειρίας εκπαιδευτικού σε σχολείο, αυτή η υποστήριξη απαιτείται από τις πρώτες ώρες του συμβάντος – κρίσης αλλά και για τη χάραξη στρατηγικής ενιαίας αντιμετώπισης από όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας στο επόμενο διάστημα ή για την διερεύνηση και την αντιμετώπιση εξειδικευμένων αναγκών μαθητών, εκπαιδευτικών ή και γονέων.
Ανάλογα με την κάθε περίπτωση και τις ανάγκες των μελών της σχολικής κοινότητας καταγράφηκαν οι εξής καλές πρακτικές:
• Η επίσημη και ειλικρινής ενημέρωση των μαθητών χωρίς ανακρίβειες ή ψέματα ή απόκρυψη συναισθημάτων από τους εκπαιδευτικούς. Σημαντικό είναι το περιεχόμενο αυτών που θα ειπωθούν να είναι κατάλληλο για την ηλικία των μαθητών.
• Η συζήτηση και η ενθάρρυνση των μαθητών να περιγράψουν τι γνωρίζουν για το γεγονός. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα να αναδειχθούν οι διαφορετικές πλευρές του συμβάντος, να ανασκευασθούν τυχόν ανακρίβειες ή παρερμηνείες και να εμψυχωθούν οι μαθητές. Ο εκπαιδευτικός είναι σημαντικό να είναι ψύχραιμος, ήρεμος, καθοδηγητικός αλλά με συναίσθημα και «να ακούει» τους μαθητές. Είναι απαραίτητο να δωθεί «χρόνος και χώρος» για να επεξεργαστούν οι μαθητές τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους.
• Η αξιοποίηση της δημιουργικότητας των μαθητών και της τέχνης στη διαχείριση του πένθους. Να τους δωθούν ευκαιρίες να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με λέξεις, πράξεις ή τεχνουργήματα, ατομικά ή συλλογικά.
• Η διερεύνηση δυνατοτήτων εξαγωγής συμπερασμάτων ανάλογα με το γεγονός και μετατροπή του θυμού σε διαδικασία αναζήτησης διεξόδων (πχ πραγματοποίηση σεμιναρίων ασφαλούς οδήγησης σε περιπτώσεις θανάτου μελών της σχολικής κοινότητας σε τροχαίο ατύχημα, ή για την περίπτωση του δυστυχήματος των Τεμπών η ανάδειξη της ανάγκης υπευθυνότητας σε θέσεις ευθύνης, η ανάληψη των ευθυνών και η ανάγκη συντονισμού και συνεργασίας της ομάδας). Η εμπλοκή των μαθητών στο «πρόβλημα» και η αναζήτηση της επίλυσης του προβλήματος θα τους κάνει σκεπτόμενους πολίτες. Απώτερος στόχος είναι η διαμόρφωση ενεργών, υπεύθυνων πολιτών με κριτική σκέψη και υπευθυνότητα και η καλλιέργεια αξιών όπως η αλληλεγγύη, η συνεργασία, η ενσυναίσθηση, κλπ.
• Η αξιοποίηση των διδακτικών αντικειμένων στη φάση της διαπραγμάτευσης του πένθους, δηλαδή της αναζήτησης αιτιών ή δυνατοτήτων μελλοντικής αποφυγής παρόμοιων περιστατικών.
• Η ανάδειξη της έννοιας της κοινότητας, της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης ως αντίδοτο σε κάθε κρίση.
Αναφέρθηκε ότι είναι σημαντικό να «μην αισθάνεται κανείς μόνος». Οι δράσεις των μελών της σχολικής κοινότητας οφείλουν να πραγματοποιούνται σύμφωνα με τις ανάγκες των πενθούντων (π.χ. αναφέρθηκε περίπτωση μαθήτριας που πενθούσε λόγω της απώλειας του γονέα της και δεν επιθυμούσε να συζητά για αυτό). Σημαντική είναι η αναγκαιότητα ύπαρξης μόνιμων δομών ή έστω εξειδικευμένων λειτουργών για την υποστήριξη της σχολικής κοινότητας όπως σχολικοί ψυχολόγοι, συλλογικές δομές υποστήριξης σχολείων, εξειδικευμένοι φορείς για το πένθος όπως π.χ η Μέριμνα.
Η Μέριμνα (https://merimna.org.gr ) αποτελεί επιστημονικό φορέα που παρέχει δωρεάν στήριξη στα παιδιά και τους εφήβους στις περιόδους πένθους ή σοβαρής ασθένειας. Ταυτόχρονα παρέχει επιμορφωτικά προγράμματα για εξειδικευμένη κατάρτιση επαγγελματιών ψυχικής υγείας, εκπαιδευτικών και εθελοντών για τη στήριξη παιδιών και εφήβων. Στην ιστοσελίδα υπάρχει χρήσιμο έντυπο υλικό και βιβλιογραφία για την διαχείριση του πένθους. Αυτή την περίοδο παρέχει ψυχολογική στήριξη μετά το δυστύχημα των Τεμπών σε εκπαιδευτικούς που στηρίζουν μαθητές ή φοιτητές, οικογένειες με παιδιά, εφήβους και νέους που έχουν χάσει αγαπημένο πρόσωπο φίλο ή συγγενή στο δυστύχημα των Τεμπών.
Συμπερασματικά
Οι μαθητές οι οποίοι βρίσκονται σήμερα στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση έχουν γεννηθεί και μεγαλώσει συνεχώς σε περιβάλλον κρίσης (μνημόνια, πανδημία, πόλεμος- ενεργειακό, αβεβαιότητα για το μέλλον ή και κίνδυνος επανάληψης οικονομικής κρίσης). Υποστηρίχθηκε ότι το δυστύχημα των Τεμπών αποτελεί τη “σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι“. Η ενσυναίσθηση των μαθητών και η ταύτιση με τους νεκρούς ή τις οικογένειές τους αποτυπώθηκε με την πρωτόγνωρα μαζική συμμετοχή τους στις δράσεις που πραγματοποιήθηκαν σε επίπεδο σχολείου ή σε επίπεδο πόλης, σε όλη την Ελλάδα. Ακόμη και σε περιπτώσεις όπου άλλα γεγονότα στο σχολείο επισκίασαν το δυστύχημα των Τεμπών και δεν υπήρξε συσχετισμός από πλευράς μαθητών, αυτό στη συνέχεια έγινε. Και σε αυτές τις περιπτώσεις εκφράστηκε μια ενίσχυση της δυσπιστίας των μαθητών αλλά και των γονέων τους σε κάθε επίσημη ενημέρωσή τους, όσο τεκμηριωμένη και αν ήταν («Αυτά λέγανε και πριν τα Τέμπη»).
Στη συζήτηση αναδείχθηκε η ανάγκη των εκπαιδευτικών για επικοινωνία, ανταλλαγή απόψεων και μοίρασμα, ενδυνάμωση και δικτύωση μεταξύ τους αλλα και με δομές υποστήριξης. Στο τέλος της συζήτησης, ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να εκφράσουν ένα συναίσθημα ή μια σκέψη με την οποία φεύγουν από την διαδικτυακή αυτή συζήτηση. Ενδεικτικά αναφέρονται εκφράσεις όπως: χαρμολύπη, αίσθημα του ανήκειν, παρηγορία, ηρεμία, ελπίδα, αίσθηση μοιράσματος, αλληλεγγύη, χαρά, ανακούφιση, δημιουργικότητα, συνεργασία, κλπ.
Βιβλιογραφία
Kubler- Ross E., 2019, Πλησιάζοντας τον Θάνατο. Τα πέντε στάδια του πένθους. Αθήνα Ικαρος.
Σχετικά θέματα για περαιτέρω εμβάθυνση:
Στήριξη μαθητών μετά από ένα καταστροφικό γεγονός. Οδηγίες για εκπαιδευτικούς
https://merimna.org.gr/wp-ontent/uploads/2019/10/Katastrofiko.Educators_A5_low.pdf
Στήριξη μαθητών μετά από ένα καταστροφικό γεγονός. Οδηγίες για γονείς και κηδεμόνες
https://merimna.org.gr/wp-content/uploads/2019/10/Katastrofiko.Parents_low.pdf
Στηρίζοντας το παιδί που θρηνεί το θάνατο αγαπημένου του προσώπου https://merimna.org.gr/wp-content/uploads/2017/07/stirizontastopaidipouthrinei.pdf
Στηρίζοντας το παιδί που θρηνεί το θάνατο αγαπημένου προσώπου από τροχαίο δυστύχημα
https://merimna.org.gr/wp-content/uploads/2017/07/4-PTYXOtroxaio.pdf
Παιδαγωγική ενθάρρυνση των μαθητών σε συνθήκες κρίσης http://users.sch.gr/kontaxis/paidagogika/1110entharynsi.htm
Ψυχοκοινωνική υποστήριξη παιδιών και εφήβων σε συνθήκες οικονομικής κρίσης: Οδηγίες για εκπαιδευτικούς
http://psychlab.primedu.uoa.gr/fileadmin/psychlab.primedu.uoa.gr/uploads/Pdf/Drastiriotites/Kataskeui_Ylikou/Fyllladio_gia_ekpaideutikoys.pdf
Υλικό από το τμήμα Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ για την ψυχοκοινωνική υποστήριξη μαθητών την εποχή του Covid http://www.psych.uoa.gr
Δείτε και τα συμπεράσματα της προηγούμενης συνάντησης με εκπαιδευτικούς και διευθυντές σχολείων: “Το περιβάλλον στα σχολεία σήμερα”
Είναι χαρά μας να σας ακούμε!
Συμπληρώστε τη φόρμα για θέματα που θέλετε να επικοινωνήσουμε
Για σταθερή επικοινωνία μαζί μας μπείτε στην ιστοσελίδα μας στο facebook ή εγγραφείτε στα ΝΕΑ ΜΑΣ (newsletter )